De eerste betekenis van Bijbelse teksten
Iedere talige uiting moet een herkenbare boodschap opleveren voor de lezer of luisteraar. Het succes van die boodschap is mede afhankelijk van de mate waarin die tekst daar op zichzelf in slaagt. Hoe meer interpretatie ‘hulp’ daarbij gegeven moet worden, hoe minder van de tekst zelf doorkomt. Ook zullen vaak meerdere betekenissen in één keer worden overgebracht. Boven op (of onder) de eerste betekenis van een tekst liggen nog andere betekenissen. In Bijbelse teksten zijn dat vaak profetische of geestelijke lagen. Iedere exegese die de eerste betekenis van een tekst overslaat en zich alleen stoelt op die andere lagen, mist een stevig fundament.
In het kader van Bijbelse teksten hebben we de impliciete aanname, dat er een waarneembare eerste betekenis is. Maw dat het een coherente, betekenisvolle taal-uiting is. Dat wil niet zeggen, dat die eerste betekenis altijd in een keer evident is, of dat het medium waarin die boodschap is overgeleverd volledig eenduidig en ongeschonden tot ons gekomen is. Maar de eerste aanname betekent wel, dat die betekenis er is.
Letterlijk en figuurlijk
Het is een oude controverse in vertaalopvattingen, zoals die in de vertaalwetenschappen worden bestudeerd: letterlijke en vrije vertalingen. En zoals Cicero dat al beschreef vóór onze jaartelling. Maar in feite moeten we vaststellen dat het begrip ‘letterlijk’ bijna altijd figuurlijk wordt gebruikt! Je kunt niet letterlijk vertalen ten slotte: de correspondentie tussen de betekenis van het origineel en die van de vervatting (in doeltaal of interpretatie) ligt niet op het niveau van de letters. Zelfs in uitdrukkingen als ‘iets letterlijk zeggen’ is letterlijk figuurlijk gebruikt. In de toepassing bij Bijbellezing is het zinvoller om niet te spreken over “letterlijk” nemen, want de letters vormen woorden en woorden vormen een zin en zinnen vormen een tekst en die tekst staat in een context en heeft een Eerste Betekenis, die is samengesteld uit al die delen.
In het kader van vertalen lijkt de juiste insteek om de volledige betekenis van een tekst in zo veel mogelijk lagen, in zoveel mogelijk detail over te zetten naar doeltekst. Dat is nòch letter voor letter (of woord voor woord) overzetten, noch ‘vrij’ in de zin van vrijheden nemen met de tekst die de totale betekenis ervan veranderen.
Echt goed vertalen is meestal een hachelijke zaak.
Letterlijk nemen
Kun je een Bijbelse tekst tè letterlijk nemen? Als ‘letterlijk’ hier betekent “de eerste betekenis au sérieux nemend” dan is het antwoord nee. De suggestie van de vraag is, dat degene die de eerste betekenis serieus neemt, in letters blijft hangen en de “echte” (andere lagen van de) betekenis niet ziet. En alhoewel die lagen ook een rol spelen, ze moeten gebaseerd zijn op de eerste betekenis, anders ligt de basis buiten de tekst zelf.
De relatie tussen de eerste betekenis en de andere lagen is cruciaal. Maar ook heel problematisch soms. Vaste lijnen in die relatie kunnen worden tot een interpretatiekader. Dat kader kan heel expliciet of impliciet omschreven zijn. Maar ze kunnen zo’n vast kader gaan vormen, dat ze een eigen motor vormen om de andere lagen van de betekenis vast te stellen. Wat nu als je interpretatie-kader niet past op de eerste betekenis van een tekst?
Hoe is dit te begrijpen? In Openbaring 20 vertelt Johannes wat hij ziet:
HSV 1 En ik zag een engel neerdalen uit de hemel met de sleutel van de afgrond en een grote ketting in zijn hand. 2 En hij greep de draak, de oude slang, dat is de duivel en de satan, en bond hem [voor] duizend jaar, 3 en wierp hem in de afgrond, en sloot hem daarin op en verzegelde [die] boven hem, opdat hij de volken niet meer zou misleiden, totdat de duizend jaar tot een einde gekomen zouden zijn. En daarna moet hij een korte tijd worden losgelaten. 4 En ik zag tronen, en zij gingen daarop zitten, en het oordeel werd hun gegeven. En [ik zag] de zielen van hen die onthoofd waren om het getuigenis van Jezus en om het Woord van God, die het beest en zijn beeld niet hadden aangebeden, die het merkteken niet ontvangen hadden op hun voorhoofd en op hun hand. En zij werden [weer] levend en gingen als koningen regeren met Christus, duizend jaar [lang]. 5 Maar de overigen van de doden werden niet [weer] levend, totdat de duizend jaar tot een einde gekomen waren. Dit is de eerste opstanding. 6 Zalig en heilig is hij die deel heeft aan de eerste opstanding. Over hen heeft de tweede dood geen macht, maar zij zullen priesters van God en van Christus zijn, en zij zullen met Hem als koningen regeren, duizend jaar [lang]. 7 En wanneer die duizend jaar tot een einde gekomen zijn, zal de satan uit zijn gevangenis worden losgelaten.
In zes verzen wordt zes keer gesproken over een periode van 1000 jaar. De eerste betekenis van de tekst is niet obscuur. De duivel wordt voor 1000 jaar gebonden, waarin hij de volken niet kan verleiden. 1000 jaar regeren (en oordelen) martelaren, die weer levend worden, maar de overige nog niet. Is het niet een lakmoestest voor dàt interpretatie-kader waarin geen plaats is voor een periode van 1000 jaar waarin deze dingen gebeuren? In plaats van recht te doen aan de eerste betekenis van de tekst en dàt een nieuw interpretatie-kader (of leer) noemen? Hoe kan een leer ‘scriptura’ in een motto hebben, maar aan de eerste betekenis van Open 20 (of Gen 1) geen recht doen?
“Terug naar de Schrift” is een zeer hachelijke onderneming – we konden wel eens meer kwijt raken dan ons lief is. Maar is het ons wel terecht lief?
